ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.คุณหญิง สุริยา รัตนกุล จบการศึกษาระดับปริญญาตรีได้รับ เกียรตินิยมอันดับหนึ่งจากคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พร้อมทั้งได้รับพระราชทานทุนอานันทมหิดล ในการศึกษาต่อระดับปริญญาเอกทางภาษาศาสตร์ ที่มหาวิทยาลัยปารีส(ซอร์บอน)ในระยะต่อมาหลังจากจบปริญญาเอกที่มหาวิทยาลัยปารีสแล้ว อาจารย์ท่านได้สอนที่คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ แล้วย้ายมามหาวิทยาลัยมหิดลก่อตั้งรวมถึงเป็นผู้อำนวยการโครงการศูนย์ศึกษาวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเอเชียอาคเนย์ ซึ่งต่อมาพัฒนาโครงการนี้มาเป็นสถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท พร้อมทั้งดำรงตำแหน่ง ผู้อำนวยการคนแรก 2 วาระติดกัน ระหว่าง พ.ศ. 2524-2531 ต่อจากนั้นได้เป็น Fulbright Visiting Professor ไปสอนที่มหาวิทยาลัย Eastern Washington และ มหาวิทยาลัย Oregon แล้วกลับมาเป็นผู้อำนวยการสถาบันวิจัยภาษาอีกครั้งหนึ่ง ในระหว่าง พ.ศ. 2536-2544 รวมเป็นผู้อำนวยการสถาบันนี้ 4 วาระ หากถ้านับตอนที่ดำเนินการก่อตั้งในตอนที่เป็นผู้อำนวยการศูนย์วิจัยภาษาด้วยแล้วก็นับว่า เป็นผู้อำนวยการแห่งนี้อยู่ตั้งแต่ พ.ศ. 2517-2544 รวม 27 ปี ต่อจากนั้นเป็นรองอธิการบดีฝ่ายสร้างเครือข่ายภายในและระหว่างประเทศ พร้อมทั้งเป็นผู้ก่อตั้งและรักษาการคณบดีคนแรกของคณะศิลปศาสตร์ ปัจจุบัน เป็นศาสตราจารย์ระดับ 11 วิทยาลัยศาสนศึกษา มหาวิทยาลัยมหิดล สอนวิชาอารยธรรมโลก พุทธศิลป์ จิตวิทยาพุทธศาสนา สตรีกับศาสนา และ ศาสนากับวัฒนธรรมผลงานของอาจารย์มีทั้งทางภาษาศาสตร์ และศาสนศึกษา ในเรื่องภาษาศาสตร์ อาจารย์เป็นนักภาษาศาสตร์ชั้นนำในเอเชียอาคเนย์ และประเทศไทย โดยเป็นผู้บุกเบิกการศึกษาภาษาและวัฒนธรรมชนกลุ่มน้อยในประเทศและเป็นผู้สร้างพจนานุกรมภาษาละว้า-ไทย และไทยละว้า (421 หน้า) 2529-2530 ภาษาไทย-กะเหรี่ยงสะกอ (1,277 หน้า) 2529 ตำราเรื่อง นานาภาษาไทยในเอเชียอาคเนย์ ภาค 1 (390 หน้า) และภาค 2 (212 หน้า) 2531-2546 อารยธรรมไทย (449 หน้า) อรรถศาสตร์เบื้องต้น (365 หน้า) 2544-2555 ส่วนในด้านศาสนศึกษา ผลงานสำคัญได้แก่หนังสือ พิธีกรรมในศาสนา เล่ม 1 (299 หน้า) และเล่ม 2 (342 หน้า) พระอารามหลวงในกรุงเทพมหานคร เล่ม 1 และ เล่ม 2 (931 หน้า) 2552 นอกจากนั้นอาจารย์ยังเป็นผู้แต่งหนังสือชุดอารยธรรม 5 เล่ม (1,068 หน้า) และนวนิยายอิงประวัติศาสตร์เรื่อง คลีโอพัตรา: ราชินีน้ำผึ้งพิษ มายาในมายา และเจงกิสข่านลงพิมพ์ในนิตยสารสกุลไทย